Chọc dịch màng bụng (paracentesis) là một thủ thuật y khoa thường được áp dụng trong chẩn đoán và điều trị tình trạng tràn dịch ổ bụng. Đây không chỉ là phương pháp giúp bác sĩ xác định nguyên nhân gây bệnh, mà còn mang lại hiệu quả giảm nhẹ triệu chứng cho người bệnh, đặc biệt trong các trường hợp xơ gan, ung thư hay suy tim. Với tính chất xâm lấn tối thiểu, chọc dịch màng bụng đã trở thành kỹ thuật quan trọng trong thực hành lâm sàng, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc và tiên lượng cho bệnh nhân.
Chọc dịch màng bụng là gì?
Chọc dịch màng bụng (Paracentesis) là một thủ thuật y khoa xâm lấn tối thiểu, trong đó bác sĩ sử dụng kim hoặc catheter chuyên dụng để đưa qua thành bụng và hút dịch ổ bụng. Đây là thủ thuật phổ biến trong thực hành lâm sàng, đặc biệt ở những bệnh nhân bị tràn dịch ổ bụng do nhiều nguyên nhân khác nhau như xơ gan, ung thư, lao hay suy tim. Mục đích của thủ thuật không chỉ dừng lại ở việc lấy dịch ra khỏi cơ thể, mà còn nhằm cung cấp thông tin quan trọng cho việc chẩn đoán và điều trị.
Trong chẩn đoán, chọc dịch màng bụng giúp lấy mẫu dịch để phân tích các chỉ số sinh hóa, tế bào học và vi sinh. Những xét nghiệm này có giá trị quyết định trong việc phân biệt giữa dịch thấm (transudate) thường gặp ở xơ gan, suy tim, và dịch tiết (exudate) thường liên quan đến các bệnh lý ác tính hoặc nhiễm trùng. Ví dụ, sự hiện diện của tế bào ác tính trong dịch gợi ý ung thư di căn phúc mạc, trong khi nồng độ protein và albumin thấp thường gặp ở bệnh nhân xơ gan mất bù. Nhờ đó, thủ thuật này trở thành công cụ thiết yếu để tìm ra nguyên nhân gây tràn dịch ổ bụng.
Ở khía cạnh điều trị, chọc dịch màng bụng được áp dụng khi bệnh nhân có lượng dịch nhiều gây căng tức, khó thở hoặc đau bụng. Việc rút bớt dịch không chỉ giúp giảm áp lực trong ổ bụng mà còn cải thiện hô hấp, tuần hoàn và chất lượng cuộc sống cho người bệnh. Đặc biệt ở những bệnh nhân xơ gan giai đoạn cuối, chọc tháo dịch nhiều lần có thể cần thiết để duy trì sự thoải mái, dù không thể điều trị triệt để nguyên nhân gốc.
Ngày nay, thủ thuật chọc dịch màng bụng thường được thực hiện dưới sự hỗ trợ của siêu âm ổ bụng, giúp xác định chính xác vị trí chọc, hạn chế biến chứng và nâng cao độ an toàn. Theo khuyến cáo của Hiệp hội Gan mật Hoa Kỳ (AASLD, 2023), tất cả bệnh nhân xơ gan có tràn dịch ổ bụng lần đầu hoặc có nghi ngờ nhiễm trùng dịch báng đều nên được thực hiện chọc dịch để đánh giá. Điều này cho thấy thủ thuật này không chỉ mang ý nghĩa tạm thời mà còn có giá trị chiến lược trong quản lý bệnh nhân lâu dài.
Tóm lại, chọc dịch màng bụng là thủ thuật vừa mang tính chất chẩn đoán vừa có tác dụng điều trị. Nó giúp bác sĩ xác định nguyên nhân gây tràn dịch ổ bụng, đồng thời giảm nhẹ triệu chứng khó chịu cho bệnh nhân. Nhờ tính an toàn cao và giá trị lâm sàng rõ rệt, đây được xem là một trong những thủ thuật nền tảng trong chăm sóc y khoa đối với các bệnh lý gan mật, tiêu hóa và ung thư.
Nguyên nhân gây tràn dịch màng bụng
Tràn dịch màng bụng không phải là một bệnh lý riêng biệt mà là hậu quả của nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau, và việc chọc dịch màng bụng có thể vừa giúp xác định nguyên nhân vừa hỗ trợ giảm nhẹ triệu chứng.
- Xơ gan là nguyên nhân phổ biến nhất, chiếm khoảng 80% trường hợp tràn dịch ổ bụng theo báo cáo của Hiệp hội Gan mật Hoa Kỳ (AASLD, 2023), chủ yếu do tăng áp lực tĩnh mạch cửa và giảm albumin máu.
- Ung thư ổ bụng và di căn phúc mạc, đặc biệt là ung thư buồng trứng, dạ dày, đại tràng hay tụy, cũng thường gây tràn dịch do sự lan rộng của tế bào ác tính và cản trở dẫn lưu bạch huyết.
- Lao màng bụng là một nguyên nhân quan trọng tại các quốc gia có tỷ lệ lao cao, trong đó có Việt Nam, với cơ chế viêm mạn tính gây tiết dịch và dày dính phúc mạc.
- Suy tim sung huyết có thể dẫn đến tràn dịch màng bụng khi tình trạng tăng áp lực tĩnh mạch hệ thống khiến dịch thoát ra khỏi lòng mạch và tích tụ trong khoang phúc mạc.
- Hội chứng thận hư làm giảm áp lực keo trong huyết tương do mất protein niệu kéo dài, từ đó tạo điều kiện cho dịch thoát vào ổ bụng.
- Viêm tụy cấp hoặc mạn cũng có thể gây tràn dịch phúc mạc do men tụy phá hủy mô và gây phản ứng viêm tại ổ bụng.
Ngoài ra, còn có nhiều nguyên nhân ít gặp khác như viêm phúc mạc nguyên phát, bệnh lý mạch máu, hoặc một số rối loạn di truyền hiếm gặp liên quan đến bất thường chuyển hóa và cấu trúc thành mạch.Việc xác định chính xác nguyên nhân tràn dịch ổ bụng đóng vai trò quyết định trong định hướng điều trị lâu dài, và thủ thuật chọc dịch màng bụng chính là công cụ quan trọng giúp bác sĩ phân biệt các nhóm bệnh lý này dựa trên phân tích dịch thu được.
Chỉ định và chống chỉ định
Chỉ định
Theo hướng dẫn của AASLD và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chọc dịch màng bụng được chỉ định trong các trường hợp:
-
Bệnh nhân có tràn dịch ổ bụng lần đầu tiên, chưa rõ nguyên nhân.
-
Nghi ngờ nhiễm trùng dịch báng (spontaneous bacterial peritonitis).
-
Bệnh nhân có dịch nhiều, gây chèn ép hô hấp, khó thở, đau tức bụng.
-
Cần giảm áp lực ổ bụng để cải thiện tuần hoàn và chức năng hô hấp.
Chống chỉ định
Mặc dù chọc dịch màng bụng là thủ thuật an toàn, vẫn có những tình huống không thể thực hiện.
- Chống chỉ định tuyệt đối bao gồm rối loạn đông máu nặng chưa kiểm soát và tình trạng sốc chưa ổn định, vì nguy cơ chảy máu hoặc suy tuần hoàn có thể đe dọa tính mạng.
- Chống chỉ định tương đối như nhiễm trùng da tại vị trí chọc, bệnh nhân không hợp tác, phụ nữ có thai hoặc trường hợp ruột căng giãn bất thường.
Trong những tình huống này, bác sĩ sẽ cân nhắc kỹ giữa lợi ích và nguy cơ trước khi quyết định có tiến hành thủ thuật hay không
Chuẩn bị trước khi chọc dịch màng bụng
Để thủ thuật chọc dịch màng bụng diễn ra an toàn và đạt hiệu quả tối ưu, công tác chuẩn bị trước khi thực hiện đóng vai trò rất quan trọng.
Trước hết, bác sĩ sẽ tiến hành đánh giá lâm sàng bằng cách thăm khám bụng để xác định mức độ căng chướng và ước lượng vị trí dịch nhiều nhất. Khám lâm sàng không chỉ giúp định hướng vị trí chọc mà còn góp phần phát hiện những yếu tố nguy cơ như tuần hoàn bàng hệ hoặc khối u trong ổ bụng.
Tiếp theo, siêu âm ổ bụng thường được chỉ định nhằm xác định chính xác lượng dịch, vị trí tập trung dịch và những cấu trúc cần tránh khi chọc như mạch máu lớn hoặc quai ruột. Đây là bước giúp nâng cao độ an toàn của thủ thuật, giảm thiểu nguy cơ biến chứng.
Ngoài ra, người bệnh cần được làm các xét nghiệm cơ bản bao gồm công thức máu, xét nghiệm đông máu, chức năng gan và thận. Những thông tin này giúp bác sĩ đánh giá tình trạng toàn thân, tiên lượng nguy cơ chảy máu hoặc rối loạn điện giải sau khi rút dịch.
Trước khi tiến hành, bác sĩ sẽ tư vấn cho bệnh nhân về mục đích, quy trình thủ thuật và các biến chứng có thể xảy ra như chảy máu, nhiễm trùng hoặc tụt huyết áp. Người bệnh (hoặc thân nhân) sẽ được yêu cầu ký vào bản cam kết đồng ý thực hiện thủ thuật sau khi đã hiểu rõ thông tin.
Cuối cùng, cần chuẩn bị đầy đủ dụng cụ chuyên dụng bao gồm kim chọc, catheter, ống tiêm, túi đựng dịch và dung dịch sát khuẩn. Toàn bộ dụng cụ phải đảm bảo vô trùng tuyệt đối để hạn chế nguy cơ nhiễm trùng trong quá trình thao tác.
Quy trình kỹ thuật chọc dịch màng bụng
Quy trình chuẩn thường bao gồm các bước sau:
1. Tư thế bệnh nhân:
Bệnh nhân được đặt đúng ngay từ đầu để thủ thuật diễn ra an toàn và thuận lợi. Thông thường, người bệnh nằm ngửa trên giường phẳng, với phần đầu và lưng được kê cao khoảng 30–45 độ. Tư thế này giúp dịch ổ bụng dồn xuống thấp, tạo điều kiện cho bác sĩ xác định chính xác vị trí chọc và hạn chế nguy cơ làm tổn thương các cơ quan trong ổ bụng. Trong một số trường hợp đặc biệt, tư thế có thể điều chỉnh tùy theo tình trạng bệnh nhân và vị trí dịch.
2. Xác định vị trí chọc
Đây là bước tiếp theo và mang tính quyết định trong thành công của thủ thuật. Các vị trí thường được lựa chọn là hố chậu trái hoặc điểm thấp nhất mà dịch tập trung, được xác định bằng thăm khám lâm sàng kết hợp với siêu âm ổ bụng. Siêu âm đóng vai trò quan trọng vì không chỉ cho thấy lượng dịch mà còn giúp tránh các cấu trúc mạch máu lớn hoặc quai ruột, từ đó giảm thiểu biến chứng thủng ruột hoặc chảy máu trong quá trình chọc hút.
3. Sát khuẩn và gây tê tại chỗ
Đây là thao tác bắt buộc nhằm đảm bảo vô trùng và giảm đau cho người bệnh. Da tại vùng dự kiến chọc sẽ được sát khuẩn kỹ bằng dung dịch sát trùng, sau đó phủ khăn vô khuẩn. Bác sĩ sử dụng thuốc gây tê tại chỗ, thường là lidocain, để tiêm vào da và lớp cơ thành bụng. Bước này không chỉ giúp bệnh nhân thoải mái hơn mà còn tạo điều kiện cho bác sĩ thao tác chính xác, hạn chế phản xạ co cơ hoặc cử động bất ngờ của người bệnh.
4. Chọc kim hoặc catheter
Việc này được tiến hành sau khi đã vô cảm đầy đủ. Bác sĩ nhẹ nhàng đưa kim hoặc catheter chuyên dụng xuyên qua thành bụng vào ổ phúc mạc tại vị trí đã được xác định. Khi kim đi vào ổ dịch, cảm giác tay của bác sĩ sẽ thay đổi, đồng thời có thể hút được dịch ngay. Ở bước này, sự khéo léo và kinh nghiệm của bác sĩ rất quan trọng để đảm bảo dịch thoát ra đều, hạn chế tối đa tổn thương các cơ quan lân cận.
5. Thu dịch vào ống xét nghiệm
Bước cần thiết khi thủ thuật mang mục đích chẩn đoán là thu dịch vào ống xét nghiệm. Một phần dịch được đưa vào các ống vô khuẩn để gửi đến phòng xét nghiệm, phục vụ phân tích sinh hóa (protein, albumin), tế bào học (tìm tế bào ung thư) và vi sinh học (cấy dịch, nhuộm AFB nếu nghi lao). Thông tin từ các xét nghiệm này có giá trị lớn trong việc xác định nguyên nhân gây tràn dịch, từ đó xây dựng phác đồ điều trị phù hợp và chính xác cho bệnh nhân.
6. Theo dõi sau thủ thuật
Bước cuối cùng trong quy trình chọc hút dịch màng bụng là khâu không thể thiếu để đảm bảo an toàn cho người bệnh. Sau khi hút dịch xong, bệnh nhân cần được theo dõi mạch, huyết áp và tình trạng chảy máu tại chỗ chọc trong vài giờ đầu. Nếu rút dịch nhiều (trên 5 lít), theo khuyến cáo của Hiệp hội Gan mật Hoa Kỳ – AASLD, cần truyền albumin đường tĩnh mạch nhằm phòng ngừa sốc tuần hoàn và suy thận. Việc theo dõi sát giúp phát hiện sớm các biến chứng như tụt huyết áp, chảy máu hay rò dịch, từ đó có biện pháp xử trí kịp thời.
Biến chứng có thể gặp sau chọc dịch màng bụng
Mặc dù an toàn, thủ thuật này vẫn có nguy cơ biến chứng:
-
Hạ huyết áp, sốc tuần hoàn khi tháo dịch quá nhanh.
-
Chảy máu ổ bụng.
-
Thủng ruột, bàng quang (hiếm gặp, nhưng nguy hiểm).
-
Nhiễm trùng sau thủ thuật.
-
Giảm protein máu khi tháo dịch nhiều lần.
Tỷ lệ biến chứng nặng rất thấp (<1%) nếu thực hiện đúng chỉ định và kỹ thuật.
Chọc dịch màng bụng có nguy hiểm không?
Theo các nghiên cứu lâm sàng được công bố trên PubMed (2022), chọc dịch màng bụng được xếp vào nhóm thủ thuật an toàn, tỷ lệ biến chứng nghiêm trọng rất thấp, đặc biệt khi được tiến hành dưới hướng dẫn của siêu âm. Các biến chứng như chảy máu, nhiễm trùng hay tổn thương tạng thường hiếm gặp và có thể phòng ngừa nếu thực hiện đúng quy trình. Tuy vậy, nguy cơ không thể bị loại trừ hoàn toàn, do đó việc đánh giá chỉ định, chống chỉ định và chuẩn bị kỹ lưỡng trước thủ thuật là vô cùng quan trọng.
Điều cốt lõi là bệnh nhân không nên tự ý tìm đến những cơ sở y tế không đạt chuẩn hoặc thiếu trang thiết bị hỗ trợ. Thủ thuật chọc dịch màng bụng cần được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa có kinh nghiệm trong môi trường vô khuẩn tuyệt đối. Sự thận trọng này không chỉ đảm bảo an toàn tối đa mà còn nâng cao giá trị chẩn đoán và điều trị từ mẫu dịch thu được.
Sau khi chọc dịch màng bụng cần lưu ý gì?
Sau thủ thuật, bệnh nhân cần:
-
Nghỉ ngơi, hạn chế vận động mạnh trong 24 giờ đầu.
-
Theo dõi vết chọc, nếu có dấu hiệu chảy máu hoặc dịch rỉ cần báo ngay cho bác sĩ.
-
Uống thuốc theo chỉ định (thuốc lợi tiểu, kháng sinh nếu cần).
-
Chế độ ăn giảm muối nếu có xơ gan.
-
Tái khám định kỳ để theo dõi tình trạng dịch ổ bụng.
Phòng ngừa tràn dịch màng bụng tái phát
Để hạn chế tình trạng tràn dịch màng bụng tái phát, nguyên tắc quan trọng nhất là điều trị nguyên nhân gốc rễ. Với bệnh nhân xơ gan, việc kiểm soát tốt bệnh gan, ngừng rượu bia và tuân thủ điều trị là yếu tố sống còn. Trường hợp do ung thư hoặc lao màng bụng, cần điều trị tích cực bằng hóa trị, phẫu thuật hoặc thuốc chống lao. Ở người suy tim, việc dùng thuốc giãn mạch, lợi tiểu và kiểm soát huyết áp đóng vai trò quan trọng trong phòng ngừa dịch tái xuất hiện.
Chế độ ăn cũng có ảnh hưởng lớn: người bệnh nên hạn chế muối, tránh rượu bia và các chất độc hại cho gan, đồng thời đảm bảo cung cấp đủ protein để duy trì áp lực keo huyết tương. Bên cạnh đó, thuốc lợi tiểu như spironolactone hoặc furosemide có thể được chỉ định, nhưng phải tuân theo hướng dẫn của bác sĩ để tránh biến chứng hạ kali máu hoặc suy thận.
Người bệnh cần được theo dõi định kỳ bằng siêu âm bụng, giúp phát hiện sớm dịch tái phát và xử trí kịp thời. Đối với những trường hợp xơ gan mất bù không đáp ứng điều trị nội khoa, ghép gan là lựa chọn cuối cùng, mang lại cơ hội cải thiện tiên lượng lâu dài.
Chọc dịch màng bụng là thủ thuật quan trọng, vừa chẩn đoán vừa điều trị cho bệnh nhân có tràn dịch ổ bụng. Khi được thực hiện tại cơ sở y tế uy tín, bởi bác sĩ chuyên khoa, thủ thuật này có độ an toàn cao và mang lại lợi ích lớn trong cải thiện triệu chứng cũng như xác định nguyên nhân bệnh.
Người bệnh khi có dấu hiệu bụng to nhanh, khó thở, đau tức bụng cần đến khám sớm để được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Việc tuân thủ hướng dẫn của bác sĩ, kết hợp điều trị nguyên nhân gốc, sẽ giúp giảm nguy cơ tái phát và cải thiện chất lượng cuộc sống.Nếu bạn đang có dấu hiệu nghi ngờ hoặc muốn được tư vấn kỹ hơn, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa nội tiết hoặc đến Phòng khám Bác sĩ Nguyễn Đức Tỉnh để được tư vấn chi tiết.
Địa chỉ: Số 925 Nguyễn Kiệm, Phường Hạnh Thông, TP. Hồ Chí Minh
Thông tin liên hệ:
- Email: [email protected]
- Hotline/Zalo: 0966089175
- Website:https://nguyenductinh.com/
Lưu ý: Những thông tin trong bài viết mang tính chất tham khảo, không thay thế cho việc chẩn đoán hoặc điều trị y khoa. Người bệnh không được tự ý điều trị. Để biết chính xác tình trạng bệnh lý, người bệnh cần tới các bệnh viện để được bác sĩ thăm khám trực tiếp, chẩn đoán và tư vấn phác đồ điều trị hợp lý.
